نقدی بر معاویه ۲۰۲۵ و نگاهی به سریال های رمضانی جهان عرب
بررسی میزان سرمایه گذاری، اهداف و مضامین سریال های رمضانی در جهان اسلام
۲۹ اسفند ۱۴۰۳
۰ خواندن این مطلب ۸ دقیقه زمان میبرد
متن حاضر خلاصه ای منقح از سخنرانی «محمد مهدی خالقی» مستند ساز و روایتگر تاریخ شفاهی انقلاب در جلسه نقد و تحلیل سریال معاویه ۲۰۲۵ در موسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار است، متن زیر در چمد بخش تقدیم می شود.
۱. در ابتدا و پیش از اینکه سراغ سریال معاویه برویم، خوب است که به بررسی روند سریال‌سازی در جهان عرب، به‌ویژه در ماه رمضان بپردازیم. این پدیده، به سنت‌های دیرینه قصه‌گویی ملت عرب در ماه رمضان، حتی پیش از اسلام باز می گردد. در طول تاریخ مردم کشورهای عربی، به شب‌نشینی و قصه گویی در ماه رمضان اهمیت می دادند. سریال‌سازی در جهان عرب، به‌ویژه از دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ آغاز شد. اما تمرکز بر تولید و پخش این آثار در ماه رمضان به دهه ۱۹۹۰ و بخصوص هزاره جدید میلادی باز می گردد. در این زمان، افزایش علاقه و وقت‌گذرانیدن مردم، به‌ویژه پس از افطار، به تدریج منجر به تمرکز پخش و ساخت سریال‌ها در این ماه شد. امروزه این روند به حدی گسترش یافته که در حال حاضر، اکثر شبکه‌های تلویزیونی عربی در پایان ماه رمضان، برای سال آینده برنامه‌ریزی می‌کنند و تقویم سریال‌سازی درست بعد از عید فطر و برای سال بعد آغاز می شود. بسیاری از سریالهای ماه رمضان هم پس پایان این ماه ادامه پیدا می کنند… همچنین، برخی سریال‌ها، در ماه های رمضان سالهای مختلف با فصل های جدید ادامه پیدا می کنند. اوج این پدیده مشابهت‌هایی با کشور ما در دوران شیوع کرونا دارد… مثل ایران که پلتفرم‌ها در این ایام به شدت رشد کردند. بسیاری از سریالهای ماه رمضانی در دوره کرونا رشد مخاطب چشمگیری داشتند. مثلاً یک سریال سوری توانست به رکورد ۱۱۳ میلیون بیننده برسد. از نظر رکورد تعداد سریال در یک سال هم تا عدد ۱۷۲ سریال در همه شبکه های عربی گزارش شده است.
۲. مصر، به‌عنوان مهمترین مرکز سریال‌سازی جهان عرب، از دیرباز در این حوزه فعال بوده است. اما در سالهای اخیر، به‌ویژه از سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ به بعد، به دلیل محدودیت‌های سیاسی دوره سیسی، این کشور جایگاه خودش را به سوریه د رحال جنگ واگذار کرد. سوری‌ها نه‌تنها در عرصه بازیگری، بلکه با غنای ادبی و سابقه درخشان در سینما، به تولید آثار با کیفیتی رسیدن. اصطلاح “درام لوانتین” به سریالهای سوری اطلاق می‌شود که برگرفته از نام فرانسوی منطقه شام است. امروزه اکثر سریالهای بین المللی ساخته شده در جهان عرب با لهجه شامی پخش می‌شود و جریان دوبله سریال های خارجی بخصوص ترکی هم با لهجه شامی انجام می شود. از دیگر کشورهای سریال ساز جهان عرب کویت، عربستان، امارات و الجزایر، تونس و مراکش در شمال آفریقا هستند. کویت به‌طور میانگین حدود ده تا پانزده سریال در سال تولید می‌کند که برخی شیعه تند و غالی و برخی مربوط به جناح مقابل هستند. تولیدات سعودی، با تعداد کمتر، کیفیت بالاتر و عمدتاً با اهداف سیاسی ساخته می‌شوند. به‌عنوان مثال، شیخ حسن الحسینی، مشاور سریال تاریخی «الاَسباط» یا «الحسن و الحسین و المعاویه» که در سال ۲۰۱۰ پخش شد، در یک سخنرانی رسمی می گوید که ساخت این سریال در پاسخ به ایران و تولیداتش، نظیر «مختارنامه» بوده است. این امر نشان‌دهنده تلاش سعودی‌ها برای حفظ کنترل بر روایت تاریخ اسلام و جلوگیری از منحرف شدن توجه از سوی رقبای منطقه‌ای‌شان هستند. مهمترین شبکه عربستانی حامی سریال های فاخر mbc است؛ که نقش مهمی در تولید سریالهای با مضامین سیاسی و اجتماعی ایفا می‌کند.
۳. در ماه رمضان درآمد شبکه‌ها از طریق جذب تبلیغات به‌طرز قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. در رمضان، برندهای بزرگ، چه داخلی و چه بین‌المللی، تمایل دارند تبلیغات خود را درمیان سریال‌ها و در زمان‌های مناسب پخش کنند. به‌علاوه، آمار نشان می‌دهد که درآمدهای تبلیغاتی میلیارد دلاری ماه رمضان حدود ۶۰ درصد از کل درآمد سالانه شبکه‌ها را تشکیل می‌دهد. این حجم بالای درآمد، سرمایه گذاری‌های وسیع توسط شرکت‌ها و هلدینگ‌های حتی غیررسانه‌ای را در پی دارد و نشان‌دهنده جذابیت تجاری این حوزه است. همین مسأله اصلی ترین دلیل تولید انبوه سریال های رمضانی در کنار اهداف فرهنگی و سیاسی است … البته این جریان تجاری‌سازی، واکنش‌هایی در میان تماشاگران و منتقدان جهان عرب ایجاد کرده است. برخی منتقدان این سوال را مطرح کرده‌اند که هدف از تجاری‌سازی ماه رمضان چیست؟ و چرا به این وسیله ماه «خودآگاهی و تفکر عمیق» تبدیل به ماه «غفلت و خود فراموشی» شده است. همچنین تولید انبوه ملودرام های عشقی و مزامین شبه ترکی، نگرانی‌هایی درباره ترویج روابط غیر دینی و غیر اسلامی و کاهش معنویت در ماه رمضان ایجاد کرده است. این مسأله یک هشدار و درس برای صدا و سیمای ما هم هست که خدای نکرده به رقابت کاذب و تقلید از این فضای مرعوب کننده نرویم و سعه صدر، اندازه ها و ارزش های خود را حفظ کنیم.
۴. مضامین سریال های رمضانی جهان عرب بسیار متنوع است … از درام های تاریخی تا پرتره های تاریخی، سریال های طنز، ملودرام های عشقی و … اینطور نیست که همه تولیدات رمضانی تاریخی باشد … حتی در اردن ژانری وجود دارد به نام «ژانر بادیه» که سریال را با قصه های خوب و در بیابان و با هزینه‌های پایین تولید می کنند و بسیار پر بیننده است. یکی دیگر از مضامین مهم سریالهای رمضانی، فلسطین و اسرائیل است که محل رقابت‌های جدی میان سریالهای ضد صهیونیستی و حامی صهیونیست‌ها است… سریال هایی مثل «ام هارون» موافق رابطه با اسرائیل از طرف جناح سعودی ها و سریالهای پرشمار ضد صهیونیستی ها مثل «نگهبان بیت المقدس»
۵. امسال یکی از جنجالی ترین سریالهای ماه رمضان، «معاویه» است که با تفکر عثمانی گرایی، با اهداف سیاسی و با تأکید بر پان‌عربیسم و حماسه‌های تاریخی جهان عرب ساخته شده است. این سریال با تیتراژی که به فتوحات اسلامی می‌پردازد، سعی در بازنمایی احساسات و هویت عربی دارد. البته این سریال فقط یکی از تولیدات انبوه رمضانی است و پربیننده ترین آنها هم نیست. درخصوص تولیدات تاریخی، مهمترین عنصر، ساختن جهان قصه است … اگر این جهان درست ساخته شود، منجر به باورپذیری یک سریال‌تاریخی شده و می تواند نقش هدایت گری خود را بهتر ایفا کند. سریال «معاویه» هم تلاشی پر هزینه برای رسیدن به این جهان است. بودجه اعلامی این سریال حدود صد میلیون دلار عنوان شده که برای یک سریال سی قسمتی، هزینه‌ای معادل سه میلیون دلار برای هر قسمت به شمار می‌رود. این میزان به نوعی بودجه متوسط به حساب می‌آید، البته در مقایسه با سریالهای سطح یک جهان. مولفه‌های ساخت این جهان، اول فیلمنامه است. فیلم‌نامه‌ای که نه تنها شخصیت‌ها را با دقت خلق کرده، بلکه شخصیت‌های باور پذیری دارد و به کشمکش‌های آنها در هر قسمت توجه داشته است. اوج این کشمکش که به نظر من مهمترین بخش سریال است، در قسمت‌های سیزده و چهارده، جنگ صفین و حکمیت می‌پردازد. تقابل اسلام سیاسی شیعی با رهبری امام علی(ع) در یک طرف و اسلام سکولار ، صلح طلب و ماکیاولیستی معاویه در طرف مقابل، درسکانس تحسین برانگیز تقابل ایدئولوژیک امام علی (ع) و معاویه در میدان جنگ … شاید این تم در جهان موازی امروز همان تقابل رهبر انقلاب اسلامی و بن سلمان و بن زاید، رهبران همین دو تفکر مهم در جهان اسلام باشد …
۶. در حوزه طراحی صحنه و لباس، سریال به‌طور کلی قابل قبول است، اما نکات ضعفی نیز در طراحی لباس به‌ویژه لباس‌های خانم‌ها وجود دارد که انتقادات زیادی را برانگیخته است. برخی کارشناسان جهان عرب اعتقاد دارند لباس های خانم های این سریال بیشتر امروزی است … درباره طراحی صحنه هم بطور کلی، صحنه‌های داخلی سریال بهتر از صحنه‌های خارجی به نظر می‌رسند و نورپردازی نیز به خوبی انجام شده است. از نظر طراحی تاریخی و معماری هم، سریال مورد انتقاداتی در رسانه های جهان عرب قرار گرفته است … این انتقادات بیشتر به طراحی شهر دمشق برمی گردد. که کمتر با واقعیت تطبیق دارد و بیشتر شبیه شهرهای اروپایی ساخته شده است. ما البته می دانیم که باشکوه ترین دوران دمشق مربوط به مروانیان یا ادامه سلسله بنی امیه است.
۷. از باب مقایسه سریال «معاویه» با سریال های تاریخی ایرانی و با توجه به اینکه سریال معاویه یک اثر به روز است و امکان استفاده از دانش فنی جدید را دارد، اما با وجود داشتن بودجه‌ای نزدیک به صد میلیون دلار، به نظر بنده در عمده جنبه‌های فرمی و حتی محتوایی، از سریال «مختارنامه» بسیار عقب تر است. با اینکه «مختارنامه» با بودجه‌ای کمتر ساخته شده است … بخصوص از نظر فیلمنامه، دیالوگ‌ها و کارگردانی صحنه های جنگی … در سریال معاویه شاید به دلیل محتوا و شاید هم عدم توانایی کارگردان، صحنه های جنگی زیادی نمی بینیم و در همان اندکی که می بینیم، تصویرسازی جنگ ها بسیار ضعیف و شبه آماتوری است.
۸. یکی از نقاط قوت سریال «معاویه» دیالوگ های آن است … این سریال می تواند برای آموزش زبان عربی فصیح مورد استفاده قرار گیرد. دیالوگ‌ها و فصاحت کلام در این سریال قابل توجه است، اگرچه ممکن است برای برخی مخاطبان عرب که عادت به شنیدن لهجه در سریال ها را دارند، کمی نا مأنوس باشد.
۹. فیلمبرداری این سریال در تونس انجام شده و لوکیشن‌های آن به خاطر زیبایی‌های طبیعی تونس و امکانات استودیو حمامات انتخاب شده‌اند. بازیگران، این سریال از کشورهای عربی عربستان، سوریه، مصر، تونس و … هستند. که تمرکز بیشتر بر روی بازیگران سوری و مصری است. از جمله این هنر پیشه ها «ایمن زیدان» هنرپیشه مشهور سوری است که در ایران او را با سریال مدیر کل می شناسیم. زیدان در سریال معاویه نقش کلیدی عثمان را بازی می کند و از این جهت که انگاره فکری این سریال عثمانی گرایی است، می توانیم به اهمیت جایگاه ایمن زیدان در جهان عرب پی ببریم … به نظر حقیر بهترین بازی در کل نقش های سریال مربوط به همین نقش عثمان است. در سریال همچنین می بینیم که ابوبکر و عمر دیگر خلفای راشدین، نقش هایی فرعی دارند…
البته در بین خلفای مورد احترام اهل سنت، نقش امام علی(ع) به دلیل محتوای تقابلی با معاویه نیز پررنگ است. در رابطه با انتخاب بازیگران، در مورد هنرپیشه‌ای که در نقش معاویه را بازی می کند، ابتدا علی سلیمان برای این نقش انتخاب می شود که چهره ای کاریزماتیک و جذابتر دارد. اما به دلیل مشکلات لهجه حذف می شود. و بعد از او «لجین اسماعیل»، هنرپیشه معروف سوری انتخاب می شود. در خصوص نقش امام علی(ع) هم «ایاد نصار»، کارگردان و هنرپیشه اردنی این نقش را ایفا می کند و به دلیل همین تصویرگری از چهره امیرالمؤمنین، پخش سریال از کانال Mbc عراق ممنوع می شود.
البته در سریال چه از نظر انتخاب هنرپیشه و چه روال قصه، به شخصیت امام علی(ع) به‌عنوان یکی از خلفای راشدین احترام می گذارد، اما ما می دانیم که تفکر سازنده فیلم اعتقادی به عصمت امام علی(ع) ندارد و با امام بزرگ ما بعنوان یک صحابه عادی برخورد می کند… درباره تصویرگری صحابه پیامبر و خلفا اعتراضات زیادی در میان اهل سنت نسبت به این سریال وجود دارد. اما قبح این مسأله بین مردم به تدریج و با تکرار سریال های مختلف در حال زدوده شدن است.
۱۰. در پایان لازم می دانم که چند نکته را متذکر شوم. اول اینکه در مورد میزان اثرگذاری سریالهای ماه رمضانی جهان عرب، حتی سریال پر هزینه ای مثل معاویه، دچار اشتباه محاسباتی و اغراق نشویم. فکر می کنم میزان توجه و فضاسازی که برای سریال «معاویه» در ایران صورت گرفته، بیشتر از کل جهان عرب باشد. حتی این سریال امسال پربیننده ترین سریال رمضانی هم نیست. سریالهای ماه رمضان جهان عرب به دلیل تنوع سلیقه مخاطبان، اثرگذاری نسبی دارند. شاید به دلیل تعدد سریال ها و شاید به دلیل پخش روزانه و گذرا بودن و … ما بهتر است بجای اینهمه هیاهو بر سر یک اثر هنری متوسط که میزان تأثیر گذاری اش قابل محاسبه نیست، بر کارهای خودمان تمرکز کنیم … الآن این جمع و بین حضار محترمی که به شکل آنلاین ما را دنبال می کنند، همه سریال معاویه را دیده اند، اما از شما سوال می کنم. چند نفر سریال بسیار خوب رمضانی ذهن زیبا را دیده اید؟![ هیچ کسی ندیده، یکی از برادران می گوید که شنیده خوب است و قرار است در روزهای آتی ببیند] سریالی جذاب که زندگی یک دانشمند متدین و انقلابی این کشور را دستمایه قرار داده است. دکتر حسین بهاروند، دانشمند سلول‌های بنیادی ایران. در پایان جلسه به سبب اشاره ای که به سریال ذهن زیبا داشتیم،خواهش می کنم نثار روح مطهر شهید سعید کاظمی آشتیانی دانشمند بزرگ ایرانی و بنیان گذار اندیشکده رویان که به دست آمریکا و اسرائیل خبیث ترور بیولوژیک شد، صلواتی بفرستید.
